Mury obronne miasta.
Na ilustracji widzimy jak mniej więcej
wyglądała warownia starogardzka w XIV w.
Czerwonym
kolorem pokazane są istniejące do dzisiaj fragmenty
murów – fragmenty dość pokaźne, bo obejmujące całą część
północną i blisko połowę części zachodniej, nie licząc
drobnych fragmentów. Na rysunku ujęto Basztę Młyńską, jako punkt odniesienia związany z rewitalizacją, nie ma pewności, czy ta nazwa funkcjonowała w średniowieczu.
Tu mam pewną uwagę - w zasadzie Baszta Gdańska i Książęca, także Młyńska, są wieżami, a nie basztami. Przynajmniej w obecnej postaci.
Baszta (czasami używamy terminu: baszta łupinowa) jest zawsze otwarta od wewnętrznej strony murów, a basztę "zamkniętą" nazywamy wieżą, niezależnie od tego, czy stoi osobno, czy występuje w ciągu obwałowań obronnych.
Terminu "baszta" powszechnie używa się niewłaściwie, w formie nazwy własnej wież, np. Baszta Jacek w Gdańsku, nasza Baszta Gdańska itd.
Rozróżniamy min.: baszty, wieże, basteje, bastiony.
Baszta - to budowla obronna stanowiąca element muru obronnego, wysunięta poza jego lico i wzniesiona ponad jego poziom - otwarta od strony wewnętrznej obwodu obronnego.
Wieża - to, mówiąc w skrócie, baszta zamknięta.
Basteja - po wynalezieniu broni palnej zastąpiła basztę; budowla fortyfikacyjna, która była stanowiskiem ogniowym artylerii - dlatego też była szersza, bardziej masywna i przysadzista niż baszta.
Tu mam pewną uwagę - w zasadzie Baszta Gdańska i Książęca, także Młyńska, są wieżami, a nie basztami. Przynajmniej w obecnej postaci.
Baszta (czasami używamy terminu: baszta łupinowa) jest zawsze otwarta od wewnętrznej strony murów, a basztę "zamkniętą" nazywamy wieżą, niezależnie od tego, czy stoi osobno, czy występuje w ciągu obwałowań obronnych.
Terminu "baszta" powszechnie używa się niewłaściwie, w formie nazwy własnej wież, np. Baszta Jacek w Gdańsku, nasza Baszta Gdańska itd.
Rozróżniamy min.: baszty, wieże, basteje, bastiony.
Baszta - to budowla obronna stanowiąca element muru obronnego, wysunięta poza jego lico i wzniesiona ponad jego poziom - otwarta od strony wewnętrznej obwodu obronnego.
Wieża - to, mówiąc w skrócie, baszta zamknięta.
Basteja - po wynalezieniu broni palnej zastąpiła basztę; budowla fortyfikacyjna, która była stanowiskiem ogniowym artylerii - dlatego też była szersza, bardziej masywna i przysadzista niż baszta.
Bastion - rozwinięcie bastei; w dawnych fortyfikacjach o narysie bastionowym podstawowy element umocnień, wznoszony na załamaniach obwałowania twierdz (na wysuniętych narożnikach). Używane od połowy XVI do połowy XIX wieku. Występują w twierdzach na planie trójkąta, romboidu lub pięcioboku. Dwa najbardziej wysunięte boki tworzyły narożnik zwany węgłem. Boki stykały się pod kątem zawartym zwykle pomiędzy 60° a 120°. Bastiony połączone były murem tzw. kurtynami.
Być może nie każda
wieża była od początku wieżą, ale basztą - stąd nazwa Baszta ..... pozostała pomimo
zamiany jest na wieżę. Do tematu powrócę.
Na początek, celem obejrzenia stanu
faktycznego, zapraszam na spacer wzdłuż murów miejskich.
Wędrówkę zaczynamy od zachodniej strony Starego Miasta, przy kościele Św. Mateusza...
Wędrówkę zaczynamy od zachodniej strony Starego Miasta, przy kościele Św. Mateusza...
Widok z parku na kościół pw. Św. Mateusza, kiedyś - Najświętszej Maryi Panny.
Samosiejki skutecznie zasłaniają widok na mur.
Samosiejki skutecznie zasłaniają widok na mur.
Mur, dość wysoki (ok. 6 m wysokości)
zaczyna się w okolicach kościoła Św. Mateusza.
Kilka lat temu został odnowiony,
niestety cegła splustrowała na mrozie.
Mur biegnie na północ, mijając po
drodze otwartą od strony kościoła basztę (obecnie dzwonnica), do Baszty Narożnej, zwanej
Książęcą (3). Za otwartą basztą fragment obsunął się, być może wadliwie
wykonany.
Tak więc niemal cały ten odcinek jest do
poprawki.
Za drzewami - widoczna baszta-dzwonnica oraz fragment obsuniętego muru.
Na pierwszym planie plantacja zdrowotnej pokrzywy.
Zachowując wysokość ok. 5 m dochodzi
do baszty Gdańskiej (4), która stoi tuż przy ulicy Hallera,
prowadzącej na Rynek.
Baszta Gdańska od strony parku miejskiego. Szerszy (zimowy) widok: tutaj
Baszta Gdańska - widok z placu przed Basztą Książęcą. Po prawej zabudowa ulicy Browarowej, na jej końcu w dali widać białe ściany Baszty Młyńskiej.
Baszta Gdańska od strony parku miejskiego. Szerszy (zimowy) widok: tutaj
Baszta Gdańska od zewnętrznej strony
murów zasłonięta jest ponad 100-letnim budynkiem - w nie
najlepszej kondycji, choć z odnowionym dachem. Sama baszta
prezentuje się bardzo dobrze. Od strony ulicy widzimy wykusz, który
powstał w XIX w. kiedy prusactwo uznało, że można nieco obciąć
basztę celem poszerzenia ulicy w tym miejscu. Dziwne, ale prawdziwe.
Na tym fragmencie murów pobudowany był kiedyś budynek mieszkalny, który widać na fotografii z przełomu wieków.
Na tym fragmencie murów pobudowany był kiedyś budynek mieszkalny, który widać na fotografii z przełomu wieków.
Za ulicą znajduje się budynek z XIX
w. (nr 12) wybudowany na zewnątrz umocnień miejskich, oparty o mur
– który jest widoczny od strony miasta. Budynek wygląda nie najlepiej.
Właśnie w tym miejscu zaczyna się
zabudowa miejska – o p a r t a n a m u r z e. Na rysunku
zaznaczono te fragmenty cienką czerwoną
linią.
Mur stanowi ścianę wewnętrzną
(czasem zewnętrzną) budynków stojących wzdłuż ul. Browarowej,
równoległej do muru.
We wschodniej części tego odcinka, aż
do ulicy Podgórnej, mur pojawia się znowu na długości ok. 25 m –
jest to część zrewitalizowana.
Po drugiej stronie ulicy Podgórnej
stoi kolejny, prawdopodobnie XIX w. dom (nr 7B). Na parterze tego
domu urządzony jest sklep i wewnątrz możemy zobaczyć istniejący
mur grubości ok. 90 cm.
Jeżeli staniemy na ulicy Kanałowej, po zewnętrznej
stronie obwarowania, za „Nogatką” (kanał młyński), zobaczymy
jak mur wyłania się z tego budynku i biegnie do kolejnego,
stojącego przy ul. Wodnej. Na szczycie tamtego budynku można
zauważyć charakterystyczny pilaster, który może wskazywać na to,
że również w tym budynku mur nadal istnieje.
Ulica Wodna, można powiedzieć,
dochodzi do kanału – muru w tym miejscu po prostu brak ok. 4 mb.
Zaczyna się on zaraz za Wodną i
biegnie aż do baszty Młyńskiej (6). Baszta i część terenu
przyległego to prywatna posesja (nr 8). Teren i budynki znajdują
się w prywatnych rękach od lat 70-tych XX wieku – właściciele
min. odrestaurowali basztę Młyńską i to dzięki nim możemy
cieszyć się jej obecnym widokiem.
Mur stanowi fragment zabudowań i
kończy się 15 metrów od baszty, w kierunku południowym.
Jednak patrząc na zdjęcia satelitarne
zauważymy pewną prawidłowość. Kolejne budynki wpisują się w
kierunek i granicę wyznaczoną przez mur – prawdopodobnie stara
plebania od Św. Katarzyny (nr 5) zewnętrzną ścianą oparta jest
na murze, ewentualnie – budynek mieszkalny (nr 7) po drugiej
stronie plebani. To kolejne 40 – 45 metrów.
Fakt, że w tym miejscu widzimy
pozostałość po fosie – dość głęboki rów dochodzi do budynku
nr 7.
Idąc dalej w kierunku południowym,
przecinamy ul. Tczewską, przy której stała kiedyś Baszta Tczewska
i dochodzimy do ulicy Basztowej.
Zabudowa przy Basztowej jest dość
nowa, mimo to frontowa ściana budynków dość wyraźnie wyznacza
nam kierunek muru. Z tyłu budynków też bardzo dobrze widoczne
pozostałości po fosie.
Przecinamy ul. Sambora i ponownie -
przy budynku nr 8 ewidentnie pozostałości po fosie.
Przekazy mówią, że tzw. białe
koszary – obecnie zespół szkół zawodowych - zostały pobudowane
na murach miejskich. Potwierdzają to zdjęcia satelitarne. Relikty
fosy koło bud. nr 8 są oddalone od ścian szkoły dobrych 15
metrów.
Narożnik szkoły zakręca na zachód i
mniej więcej pokazuje, jak dalej biegł mur.
Za szkołą od strony południowej
widać relikty fosy. W tym miejscu wybudowane też strzelnicę
szkolną (raczej wcześniej dla wojska?) - prawie na pewno
wykorzystując po prostu zagłębienie południowego fragmentu fosy.
Przecinamy ul. Paderewskiego biegnącą
do Rynku (kiedyś – baszta Gniewska). Tutaj mamy dalszą część
byłych koszar, żeby jednak zobaczyć relikty fosy (zasypana) musimy
podejść od południowej strony ul. Kościuszki.
Po obejrzeniu widocznych jeszcze
reliktów fosy, dochodzimy do centrum handlowego, które ma już
kilka lat – na jej terenie fosa bardzo słabo rozpoznawalna
(miejscowe obniżenie terenu), na miejscu muru pobudowano w XVIII –
XIX w. zakłady spirytusowe (obecnie dom handlowy).
Myszkując między budynkami dochodzimy
do ul. Rycerskiej i Krzywej, gdzie zauważamy dalszy ciąg kilkunastu
metrów muru. Przy ul. Rycerskiej plac na którym stoi XIX w. bóżnica
- pobudowana prawdopodobnie na fundamentach dworu krzyżackiego.
Narożnik ul. Krzywej
Przez wiele lat przy widocznym
fragmencie muru funkcjonowała toaleta miejska. Ucieszyłem się,
kiedy ją wyburzano, ponieważ sądziłem, że po prostu mur w tym
miejscu w końcu zostanie ładnie wyeksponowany - niestety na jej
miejscu pobudowano dość elegancji malutki budyneczek, w którym
obecnie mieści się bank.
Budynek Starostwa i niestety niemal całkowicie zasłonięty przez pnącza mur obronny.
Budynek Starostwa i niestety niemal całkowicie zasłonięty przez pnącza mur obronny.
Ocalałe 16 metrów południowego obwarowania miasta - widok zimowy (grudzień 2014).
Widok muru od ul. Krzywej.
Widok muru od ul. Krzywej.
Jak widać na zamieszczonym wyżej
rysunku, mur pod kątem chowa się w ścianie Starostwa Powiatowego
(kiedyś fabryka tytoniowa).
Tutaj fragmenty muru "schowane" w budynkach zaznaczono czerwonymi kropkami.
Cienka czerwona linia - widoczne fragmenty muru z kamienia.
Fragment średniowiecznego Starogardu i współczesne nazewnictwo ulic.
Tutaj fragmenty muru "schowane" w budynkach zaznaczono czerwonymi kropkami.
Cienka czerwona linia - widoczne fragmenty muru z kamienia.
Fragment średniowiecznego Starogardu i współczesne nazewnictwo ulic.
Szczyt budynku Starostwa wchodzi na
teren placu przy ul. Rycerskiej brutalnie przebijając się przed
obwarowanie, obok niego, tuż przy ul. Krzywej stoją 4 identyczne domki o
stromym zadaszeniu, następnie pojawia się zabudowa XIX w. i
dochodzimy do ul. Chojnickiej wychodzącej z Rynku.
Pawilony przy ul. Krzywej, za nimi mur kamienny.
Pawilony przy ul. Krzywej, za nimi mur kamienny.
Żeby zobaczyć mur proponuję się
cofnąć. Należy obejść budynek Starostwa od strony ul. Kościuszki
i wejść na plac wewnętrzny urzędu od ul. Mostowej.
Tam zobaczymy fragmenty muru
o wysokości ok. 3,6 m wykonane z kamienia, które ciągną się ok. 30
metrów.
Widać wyraźny podział warstw muru - najpierw wymurowano obwarowanie na wysokość ok. 2,20 m, a potem wyrównano jego zwieńczenie drobnymi kamieniami i zaprawą, po czym pomurowano dodatkowo ok. 1,45 m. Nad murem widzimy szczyty 4 budyneczków stojących przy Krzywej. Przestrzeń między murem, a budynkami to ok. 6-7 metrów.
Zachodni kamienny mur na zapleczu Starostwa.
Zbliżenie na strukturę muru. Zaprawa jest jasna i dość twarda.
Wyraźnie widoczne etapy murowania.
Widać wyraźny podział warstw muru - najpierw wymurowano obwarowanie na wysokość ok. 2,20 m, a potem wyrównano jego zwieńczenie drobnymi kamieniami i zaprawą, po czym pomurowano dodatkowo ok. 1,45 m. Nad murem widzimy szczyty 4 budyneczków stojących przy Krzywej. Przestrzeń między murem, a budynkami to ok. 6-7 metrów.
Zachodni kamienny mur na zapleczu Starostwa.
Zbliżenie na strukturę muru. Zaprawa jest jasna i dość twarda.
Wyraźnie widoczne etapy murowania.
Widok muru zakłócają pobliskie
garaże, które dochodzą do muru i optycznie go przecinają.
Za garażami mur znika w ścianie kolejnego budynku z XIX w. (nr 15) stojącego wzdłuż Mostu Chojnickiego (wiadukt) i ulicy Chojnickiej, w szerokiej i prawdopodobnie suchej fosie.
Kamienny mur - widok w stronę nieistniejącej Bramy Chojnickiej
Po drugiej stronie tego budynku widać już tylko ścianę XIX w. kamienicy z czerwonej cegły – dom nr 17.
Po prawej budynek nr 15, na wprost budynek nr 17 - jego ściana biegnie idealnie w linii
nieistniejącego muru obronnego. Dom prawdopodobnie stoi na miejscu Baszty Chojnickiej.
Za garażami mur znika w ścianie kolejnego budynku z XIX w. (nr 15) stojącego wzdłuż Mostu Chojnickiego (wiadukt) i ulicy Chojnickiej, w szerokiej i prawdopodobnie suchej fosie.
Kamienny mur - widok w stronę nieistniejącej Bramy Chojnickiej
Most Chojnicki. Widoczny wylot ul. Chojnickiej z Rynku - to miejsce, gdzie stała baszta
Po drugiej stronie tego budynku widać już tylko ścianę XIX w. kamienicy z czerwonej cegły – dom nr 17.
Po prawej budynek nr 15, na wprost budynek nr 17 - jego ściana biegnie idealnie w linii
nieistniejącego muru obronnego. Dom prawdopodobnie stoi na miejscu Baszty Chojnickiej.
Przecinamy Chojnicką – pod mostem -
i kierujemy się w stronę parku miejskiego.
Za Mostem widać jak wysoko postawione
są budynki nr 14, 8 i 8a stojące przy ul. Szewskiej.
Budynki przy ul. Szewskiej od strony fosy. Z prawej strony ledwo widoczny fragment Mostu Chojnickiego.
Budynki przy ul. Szewskiej od strony fosy. Z prawej strony ledwo widoczny fragment Mostu Chojnickiego.
Jestem przekonany, że ściana
zewnętrzna tych budynków oparta jest na gotowym fundamencie ze
średniowiecznego muru. Podejdziemy bliżej, aby się temu przyjrzeć.
Zbliżenie na ścianę. Mur z kamienia ma tu ok. 3,5 m.
W gąszczu . . .
Jeden z pięciu widocznych fundamentów - pozostałość po szkarpach wzmacniających wysoki mur.
Jakieś 10 ostatnich metrów wzmocniono współcześnie wysokimi betonowymi przyporami - aż do Mostu.
Zbliżenie na ścianę. Mur z kamienia ma tu ok. 3,5 m.
W gąszczu . . .
Jeden z pięciu widocznych fundamentów - pozostałość po szkarpach wzmacniających wysoki mur.
Jakieś 10 ostatnich metrów wzmocniono współcześnie wysokimi betonowymi przyporami - aż do Mostu.
Współczesny most nad Wierzycą.
Wchodzimy na mostek nad Wierzycą i widzimy kościół Św. Mateusza. A w zasadzie domyślamy się jego istnienia, bo widok dokładnie zasłaniają drzewa, które wyrosły akurat w tym, a nie innym miejscu.
Zdjęcie wykonane z mostu - to już "tradycyjne" ujęcie kościoła nad rzeką - bardzo malownicze,
niestety nad brzegiem rośnie kępa drzew, która precyzyjnie zasłania widok. Po prawej stronie za
drzewami skarpa długości ok. 80 m - kiedyś biegł tamtędy mur . . .
Tak, to jest ujęcie z mostu. Zdjęcie sprzed wojny.
Pomiędzy budynkami Szewskiej, a Mateuszem istnieje przerwa długości ok. 80 m.
Pomiędzy budynkami Szewskiej, a Mateuszem istnieje przerwa długości ok. 80 m.
Jeszcze po wojnie stały tutaj budynki
mieszkalne, zdjęcie ilustrujące pokazuje stan z
roku 1928. Teraz jest tu dość stroma skarpa, gdzie miejscami
możemy dojrzeć ... r e l i k t y ś r e d n i o w i e c z n e g
o m u r u ?
Przejście pomiędzy rzeką, a skarpą w stronę kościoła Św. Mateusza.
Chciałem zauważyć, że mur w wielu miejscach był poddany naprawie – w ścianie znajdziemy cegłę średniowieczną, ale też XVIII i XIX wieczną. W ścianie z kamienia widać łaty z cegły współczesnej. Trudno powiedzieć, czy w całości to robota średniowieczna, czy raczej współczesna odbudowa. Wszystkie fragmenty muru wymagają dokładnej inwentaryzacji – dopiero wtedy można ocenić zakres i formę renowacji.
Chciałem zauważyć, że mur w wielu miejscach był poddany naprawie – w ścianie znajdziemy cegłę średniowieczną, ale też XVIII i XIX wieczną. W ścianie z kamienia widać łaty z cegły współczesnej. Trudno powiedzieć, czy w całości to robota średniowieczna, czy raczej współczesna odbudowa. Wszystkie fragmenty muru wymagają dokładnej inwentaryzacji – dopiero wtedy można ocenić zakres i formę renowacji.
Kontynuacja tematu w kolejnej notatce...
Źródła:
Longin Malicki - "Kociewska sztuka ludowa"
17.08.2015, 23:49
17.08.2015, 23:49
tak z grubsza to basztą nazywamy budowlę która spełnia funkcje flankujące, a wieżą samodzielne dzieło obronne, to czy baszta ma tylną ścianę czy nie, nie ma znaczenia dla określania baszty, patrz J.Gogdanowski, Architektura obronna
OdpowiedzUsuń